Wiewiórki pod ochroną!
Te znane wszystkim zwierzęta, bez których nie wyobrażamy sobie spacerów w parku, żyją przede wszystkim w lasach. Występują zarówno w lasach liściastych, jak i iglastych. Mimo że są pospolite w całej Polsce, podlegają ochronie.
„Wiewiórkowy kryzys” na świecie
W Wielkiej Brytanii rodzime wiewiórki rude występują tylko w Szkocji i Irlandii. Odizolowane populacje zaobserwowano także w południowej Anglii oraz na trzech wyspach (Poole Harbour, Dorset i Wight). W Walii pozostało tylko kilkaset osobników, natomiast w północnej Anglii występują tylko tam, gdzie jeszcze nie zadomowiły się wiewiórki szare – kolejny ssak zza oceanu, który tak jak norka amerykańska czy szop pracz, z powodzeniem kolonizują Europę.
Główne zagrożenie – wiewiórka szara
Głównym zagrożeniem egzystencji wiewiórek rudych w Wielkiej Brytanii są właśnie wiewiórki szare, które sprowadzono do Anglii, Szkocji i Irlandii z Ameryki Północnej w XIX wieku. Od tamtej pory zajęły 90% powierzchni Anglii i Walii oraz zadomowiły się w Szkocji. W Wielkiej Brytanii i Irlandii nie mają naturalnych wrogów. Doskonale przystosowały się do warunków brytyjskiego krajobrazu. Są wszystkożerne. Rozmnażają się intensywnie i są agresywnymi mieszkańcami przydomowych ogródków, parków miejskich i lasów. Wiewiórki szare wykradają rudym zgromadzone zapasy. Kiedy terytorium wiewiórek szarych nakłada się na terytorium rudych – rude odzyskują tylko 2/3 swoich zapasów i w konsekwencji chudną w okresie zimowym, tracąc szanse na rozród na wiosnę. Wiewiórki rude są prawnie chronione w Wielkiej Brytanii (załącznik III Konwencji Berna). Pomimo wysiłków włożonych w ochronę, jest ich znacznie mniej niż szarych – dziś stosunek ilości jednych do drugich wynosi 1:66. Obecnie populacja wiewiórek rudych liczy mniej niż 100 tys. osobników. Jest wysoce prawdopodobne, że na Wyspach Brytyjskich staną się gatunkiem ginącym.
Szare eminencje
Wiewiórki szare powodują wiele szkód. Zdzierając korę z pni i gałęzi niszczą drzewa (zjadają łyko) – uszkadzają zarówno odziomki dojrzałych drzew o cienkiej korze (buk), jak i gałęzie drzew o znacznie grubszej korze (dąb, sosna, choć nie ,odpuszczają” także topolom, jesionom i brzozom). Drzewo rozwija kalus wokół rany, w wyniku czego obniża się jakość drewna. W niektórych przypadkach zdzierają korę na całym obwodzie pnia, co uniemożliwia przepływ soli mineralnych w górę drzewa i w konsekwencji jego zamieranie. Uszkodzone drzewa często są łatwiej łamane przez wiatr. Inwentaryzacja lasów przeprowadzona w 1993 r. wykazała uszkodzenie 87% drzewostanów bukowych i 85% drzewostanów jaworowych.
Istnieją dowody na to, że wiewiórki szare przenoszą wirusy atakujące owce, krowy i kozy (dotychczas nie opracowano żadnej szczepionki). Choroby przenoszone przez wiewiórki szare są śmiertelne dla rudych, natomiast nie powodują śmierci ich samych.
Wiewiórki szare konkurują z ptakami leśnymi o miejsca gniazdowania i pokarm – zwłaszcza o nasiona i pączki drzew. Oddziałują także na inne zwierzęta żywiące się nasionami (np. popielice). Zabierają pokarm wysypywany dla ptaków nie tylko leśnych, a nawet zjadają ziarno przeznaczone dla bażantów i innych ptaków łownych. Niszczą płody rolne, sady i ogrody. Mogą także niszczyć dachy, linie telefoniczne, kable elektryczne, powodując pożary.
Wiewiórki szare chętnie żywią się ptasimi jajami i młodymi ptakami. Uważa się, że to one mogą być odpowiedzialne za zanik grubodzioba w Wielkiej Brytanii.
Zagrożenie rośnie
Grubodzioby mogą być zagrożone także w pozostałej części Europy – wiewiórki szare rozprzestrzeniają się bowiem na kontynent z północnych Włoch. Sprowadzano je do Włoch w latach powojennych. Populacja tych wiewiórek w Piemoncie powiększyła areał występowania z 25 km2 w 1970 r. aż do 880 km2 w 1999 r. (największy wzrost liczebności nastąpił w momencie opanowania lasów liściastych w zachodnim Piemoncie oraz plantacji orzechów laskowych). Oczywiście równolegle obserwowano zmniejszenie populacji wiewiórek rudych.
W latach 1970-1990 populacja tego gatunku zmniejszyła się o 46%, a w następnie w latach 1990-1996 o dalsze 55%. Do ulubionych gatunków drzew opanowanych przez wiewiórki szare należą jawor i buk (są to gatunki dominujące w niektórych alpejskich ekosystemach). Przewiduje się, że najpierw opanują lasy rosnące u podnóża Alp, następnie zasiedlą lasy górskie, zaś w ciągu 30 lat zamieszkają na terenie Francji i Szwajcarii. Dotychczasowe wyniki badań sugerują, że gatunek ten w przyszłości może skolonizować znaczny obszar Eurazji.
Próby rozwiązania wiewiórczego problemu
Przygotowana przez Radę Europy strategia dotycząca inwazji obcych gatunków określa potrzeby zmniejszenia ich wpływu, a także potrzeby restytucji rodzimych gatunków do naturalnych siedlisk i ekosystemów, skąd zostały wyparte.
Rada Europy rekomenduje szczególnie alpejski plan działania, który ma na celu ograniczenie inwazji wiewiórek szarych. Wydaje się, że jedynym sposobem ochrony wiewiórek rudych w Wielkiej Brytanii i na kontynencie europejskim jest eliminacja przybysza zza oceanu.
Jedną z metod walki z szarymi wiewiórkami jest antykoncepcja immunologiczna (IMC), nad której zastosowaniem prowadzone są badania w Wielkiej Brytanii. W czerwcu 2002 r. powstała Europejska Inicjatywa na Rzecz Wiewiórek założona przez grupę leśników i ochroniarzy. Celem tej akcji jest restytucja rodzimych wiewiórek i ochrona środowiska naturalnego przez usunięcie obcych wiewiórek z Wielkiej Brytanii, Irlandii i Włoch. Inicjatywa współpracuje z leśnikami i ekspertami z całej Europy i stawia sobie następujące zadania:
* ochrona i restytucja rodzimych wiewiórek wraz z ochroną siedlisk leśnych przez usunięcie wiewiórek szarych;
* promowanie wiedzy na temat ochrony i zachowania rodzimych wiewiórek rudych, a także szkodliwego wpływu wiewiórek szarych na środowisko leśne;
* prowadzenie badań dotyczących restytucji wiewiórek rudych;
* zdobywanie funduszy oraz promowanie badań nad metodami usunięcia wiewiórek szarych;
* uświadamianie urzędnikom Unii Europejskiej, politykom i rządom absolutnej konieczności całkowitej ochrony wiewiórek rudych i ich środowiska przez prawo unijne.
Czy grozi nam inwazja?
Choć w październiku ub. roku dr Jakub Borkowski z IBL widział wiewiórkę szarą w Nadleśnictwie Rudy Raciborskie, to póki co można jeszcze twierdzić, że Polsce nie grozi inwazja wiewiórek szarych. Warto jednak wiedzieć z jakimi problemami borykają się inne kraje, które zafundowały sobie kłopotliwy prezent z innej części świata.
Wiewiórka ruda (Sciurus vulgaris)
Nazywana jest także wiewiórką pospolitą. Ssak z rzędu gryzoni, z rodziny wiewiórkowatych. Długość ciała 19,5-29 cm, ogona 14-24 cm. Jest typowym zwierzęciem nadrzewnym. Ubarwienie grzbietu od rudego do ciemnobrązowego, spód ciała biały. Wiewiórki żyjące w Karpatach, Sudetach i Beskidach mają ubarwienie ciemniejsze- ciemnobrązowe. W zimie wszystkie wiewiórki zmieniają ubarwienie na popielate.
Zamieszkuje dziuple, zajmuje gniazda ptaków lub buduje je sama. Gniazda z trawy i drobnych gałązek, wyściełane mchami, zakłada w koronach drzew, zwykle w rozwidleniu gałęzi. Buduje dwa rodzaje gniazd: zasadnicze i drugorzędne (nieco mniejsze, w którym odpoczywa). Gniazdo wiewiórki jest kuliste z otworem wejściowym, który jest zamykany na zimę lub gdy w gnieździe są młode.
Ciąża trwa 38-39 dni. Samica rodzi w jednym miocie od 2 do 7 młodych (w ciągu roku wydaje zwykle 2-3 mioty). Młode rodzą się ślepe, otwierają oczy dopiero po miesiącu. Matka karmi je mlekiem przez 8 tygodni. Dojrzewają płciowo po 10-12 miesiącach życia. Gdy samica czuje niebezpieczeństwo zagrażające gniazdu, przenosi dzieci w inne miejsce. Pierwsze wycieczki z gniazda zaczynają się, gdy małe mają 1,5 miesiąca. Samce nie troszczą się o potomstwo.
Żywi się nasionami, pędami, grzybami, owocami, ale także owadami, jajami i pisklętami. Charakterystyczne dla wiewiórki jest gromadzenie zapasów żywności. Jesienią zbiera zapasy na zimę, głównie orzechy i żołędzie, które ukrywa w dziuplach lub zagrzebuje w ziemi. Dobra pamięć i ostry węch umożliwia jej odnalezienie zimą większości z nich. Przyczynia się do rozsiewania nasion drzew.
Na wolności żyje ok. 5 lat. Jej naturalnymi wrogami są jastrząb i kuny. Może być nosicielem wścieklizny.
Występuje w całej Europie (oprócz Islandii i wysp śródziemnomorskich) oraz w północnej Azji. Zamieszkuje lasy liściaste, mieszane i iglaste, parki, ogrody. W Polsce podlega całkowitej ochronie.
Wiewiórka szara (Sciurus carolinensis)
Ssak z rzędu gryzoni, z rodziny wiewiórkowatych. Długość ciała 20-28 cm, ogona ok. 22 cm. Waga 510-570 g. Jest nieco większa i masywniej zbudowana od wiewiórki rudej. Jej grzbiet jest zawsze barwy szarej, jedynie boki mogą być zabarwione brązowawo. Na uszach nie występują pędzelki dłuższych włosów. Strona brzuszna biała. Ogon długi i puszysty. W ruchach jest tak samo zręczna, jak wiewiórka pospolita.
Jest bardziej związana z lasami liściastymi, ale występuje również w borach iglastych. W 1889 r. w hrabstwie Bedtordshire w Anglii wypuszczono 350 osobników, które zaaklimatyzowały się szybko i zaczęły się błyskawicznie rozmnażać – obecnie ich liczba idzie w miliony. Wiewiórka ta wykorzystuje środowisko przede wszystkim w pionie, tzn. szuka pokarmu od powierzchni gleby do wierzchołków drzew. Nie zapada w sen zimowy.
Ciąża trwa 42-45 dni. Rozród jest podobny jak u wiewiórki rudej (do 3 miotów w roku). Okres rozrodczy nie jest wyraźnie ograniczony w czasie i tylko od września do grudnia zwykle nie ma przychówku.
Żywi się nasionami, pączkami i korą różnych gatunków drzew, ale także jajami i pisklętami. Pochodzi z Ameryki Północnej. W swojej ojczyźnie zajmuje podobną niszę ekologiczną jak wiewiórka pospolita w Europie i Azji Północnej.
