Niemal we wszystkich krajach pszenica jest głównym elementem diety.
Spożywamy ją pod postacią chleba, bułek, chałek, makaronów oraz ciast. Jest obecna w naszym menu od dzieciństwa do późnej starości. Czy jednak czujemy się po niej dobrze? Czy to zboże dla każdego?
Ludzie od zawsze szukali sposobów na powiększenie plonów z uprawianej przez nich ziemi. Efektem tego stały się modyfikacje, które sprawiły z kolei, że dzisiejsza pszenica nie jest już rośliną stworzoną przez naturę, ale wynikiem eksperymentów hodowlanych. Proces ulepszania upraw doprowadził do uzyskania roślin odpornych na choroby, suszę i wysokie temperatury, ale zmodyfikowanych do tego stopnia, że nie mogą one już przetrwać w stanie dzikim bez zewnętrznego wsparcia (w postaci nawozów azotowych i środków zwalczających szkodniki). Różnice pomiędzy „pierwotną” pszenicą a obecną widać gołym okiem: niegdyś zboże to miało łuski, a ziarno mocno przylegało do wysokiej, elastycznej łodygi. Dziś ziarna zboża są odsłonięte dla łatwiejszego ich oddzielenia od źdźbła, a łodygi niskie i karłowate. Jak wpływa to na wartość odżywczą pszenicy?
Ogromny procent populacji odczuwa dyskomfort po spożyciu pszenicy.
Zwykle przyczyną jest nadwrażliwość na gluten (białka znajdujące się w pszenicy oraz życie, owsie i jęczmieniu), która w pierwszej fazie prowadzi do powstania tzw. „pszennego brzucha” i nadwagi.
Niekorzystne działanie glutenu na organizm może przybierać trzy formy:
• nietolerancji, która jest przyczyną stanów zapalnych rożnych narządów;
• alergii, która powoduje bezpośrednią odpowiedź układu immunologicznego, z groźnym dla życia wstrząsem anafilaktycznym włącznie;
• choroby trzewnej (celiakii), która według badań może dawać objawy we wszystkich narządach.
Uczulenie na pszenicę, jęczmień, owies czy żyto jest przyczyną choroby trzewnej, czyli celiakii.
Choroba ta może mieć łagodniejszy przebieg, objawiający się gazami, wzdęciami czy luźnym stolcem, ale może również przybierać ostrą formę, zagrażającą życiu – powoduje bowiem niszczenie kosmków jelitowych (spłaszczenie i destrukcję ich struktury), zaburza wchłanianie, a w konsekwencji prowadzi do chronicznego niedożywienia.
Szacuje się, że 1 na 15 000 rodzących się w Polsce dzieci cierpi na celiakię, liczba osób dorosłych zmagających się z tym schorzeniem nie jest znana. Choroba ta występuje na ogół u ludzi obciążonych genetycznie (czynnikiem uruchamiającym jest często właśnie gluten), ale może też pojawiać się w wyniku uszkodzenia przewodu pokarmowego, np. wskutek przyjmowania leków.
U osób uczulonych na gluten już śladowa jego ilość w pożywieniu może wywołać wstrząs anafilaktyczny, prowadzący w niektórych przypadkach nawet do śmierci chorego.
Dieta bogata w gluten stanowi przyczynę problemów zdrowotnych, często o podłożu autoimmunologicznym. Zależność tę potwierdzają liczne badania, z których wynika, że duże cząsteczki nietolerowanego białka przenikają do układu krwionośnego przez nieszczelne jelita (większość dorosłych ludzi cierpi na nieszczelność jelit) i stymulują produkcję przeciwciał, które „pływając” we krwi, uszkadzają różne tkanki mające strukturę podobną do glutenu. Szacuje się, że ponad 60% osób wykazujących nadwrażliwość na gluten lub chorych na celiakię ma we krwi obwodowej przeciwciała, które atakują i uszkadzają własne tkanki.
Ocenia się, że ponad 150 chorób może mieć związek właśnie z tą nadwrażliwością.
Są to np. choroba Hashimoto i inne zapalenia tarczycy, choroba Leśniowskiego–Crohna, cukrzyca typu I, toczeń, zapalenie żył, reumatyzm, artretyzm i wiele innych.
Mało kto zdaje sobie sprawę, że również migrenowe bóle głowy i problemy psychiczne mogą być spowodowane nadwrażliwością na gluten, która prowadzi niekiedy do uszkodzenia nerwów obwodowych. Szacuje się, że ok. 15% chorych z rozpoznaną chorobą trzewną ma objawy chorób psychicznych, w tym 10% stanowią zaburzenia depresyjne. Dość częste są zaburzenia w sferze emocjonalnej, kłopoty z koncentracją uwagi, drażliwością, poczuciem wartości. Już miesiąc diety bezglutenowej może przynieść chorym wymierne korzyści, głównie dzięki temu, że rozpoczyna się proces regeneracji śluzówki jelit, w których nota bene powstaje aż 95% serotoniny – hormonu szczęścia.
Nie tylko osoby wykazujące nadwrażliwość na gluten cierpią na skutek jego obecności w diecie.
Spożywanie zbyt dużych ilości pszenicy w każdym przypadku prowadzi do szkodliwych dla zdrowia zaburzeń:
• wzmaga wydzielanie insuliny – hormonu odpowiedzialnego za magazynowanie tkanki tłuszczowej; wysoki poziom insuliny zwiększa odczucie głodu;
• powoduje wzrost poziomu glukozy we krwi, co może doprowadzić do rozwoju cukrzycy – dwie kromki chleba bardziej podnoszą poziom cukru niż dwie stołowe łyżki białego cukru;
• prowadzi do wzrostu poziomu trójglicerydów we krwi, skutkującego niekiedy miażdżycą oraz zawałem serca.
Choć gluten sam w sobie nie oferuje szczególnych korzyści żywieniowych, to zawierające go pełnoziarniste produkty spożywcze są również bogate w witaminy i minerały, takie jak witaminy z grupy B i żelazo, a także błonnik pokarmowy.
Badania pokazują, że jako część zdrowej diety mogą pomóc obniżyć ryzyko chorób serca, cukrzycy typu 2 i niektórych form raka.
Całkowita eliminacja glutenu – a więc także wszechobecnej w diecie pszenicy – wymaga przyjęcia zupełnie nowego sposobu żywienia i rezygnacji z takich produktów, jak większość pieczywa, krakersy, płatki śniadaniowe, makarony konwencjonalne, wyroby piekarskie oraz szeroka gama przetworzonej żywności produkowanej z niewielkim dodatkiem glutenu.
Aby uniknąć zagrożenia związanego z dietą bezglutenową, zwłaszcza w przypadku jej nieumiejętnego planowania i suplementowania, należy zwrócić się do specjalisty – dietetyka klinicznego – który ułoży racjonalną dietę dostarczającą wszelkich niezbędnych składników odżywczych.
Obecnie osoby z chorobą trzewną mają dużo większy wybór bezglutenowych produktów spożywczych.
Niestety, nie wszystkie wprowadzane na rynek produkty są zdrowe. Niektóre są bogate w tłuszcze nasycone lub cholesterol, inne z kolei mogą dostarczać dużo kalorii, przy niskiej zawartości składników odżywczych.
Podstawą zdrowej diety bezglutenowej, podobnie jak każdej innej diety, powinny być naturalne pokarmy.
Osoby cierpiące na celiakię bezpiecznie mogą sięgać po chude mięso i ryby, owoce, warzywa, rośliny strączkowe oraz nasiona. Nie zaszkodzą im także ziarna pozbawione glutenu, takie jak quinoa, szarłat, kukurydza, proso i amarantus. Z ziaren tych produkuje się obecnie coraz więcej artykułów spożywczych, począwszy od pieczywa i płatków śniadaniowych po makarony.
Naukowcy nieustannie prowadzą badania kliniczne nad lekami, które mogłyby pomóc złagodzić przebieg celiakii. Chcą wynaleźć także szczepionkę chroniącą przed tym schorzeniem. Prognozy nie są jednak zbyt optymistyczne. Zdaniem ekspertów, nawet jeśli uda się zrealizować te zamierzenia, najprawdopodobniej choroby i tak nie będzie można całkowicie wyleczyć. Nowe farmaceutyki mogą za to pomóc zmniejszać szkody zaistniałe w organizmie w okresie zaostrzenia choroby, wynikającego często z nieprzestrzegania diety bezglutenowej. A ponieważ osoby z celiakią nadal będą musiały eliminować z diety produkty z pszenicy, niezwykle istotna wydaje się edukacja dietetyczna, która zmniejszy ryzyko niedoborów pokarmowych związanych z dietą bezglutenową.
Jeśli zmagasz się z dolegliwościami, które mogą wskazywać na celiakię lub nietolerancję glutenu, wykonaj test i poradź się specjalisty.
Dietę bezglutenową powinieneś stosować pod opieką dietetyka lub lekarza.
Aneta Strelau, dietetyk
www.strelau.pl
Zapraszamy także do lektury artykułu Gdy pieczywo szkodzi… celakia
