Skąd się wzięły tradycyjne malowanki, kraszonki, pisanki?

Święta Wielkanocne obchodzone dawniej jako święto Paschy znane były w chrześcijańskim świecie już od II wieku. Były to święta radosne, gdyż świętowane było Zmartwychwstanie Jezusa, ale jednocześnie były to ważne święta życia. Takim symbolem życia znanym już w starożytnym Egipcie, Mezopotamii czy Grecji było jajko. W mitach niektórych ludów z jajka miał powstać świat. Dlatego jajko jako symbol życia stał się też ważnym atrybutem świąt wielkanocnych.

W tradycjach wielu krajów jajka są w różny sposób ozdabiane, jednak to pisanki polskie i huculskie uważane są za najpiękniejsze. W Polsce tradycja zdobienia jaj sięga czasów średniowiecznych. W wyniku badań archeologicznych w Opolu odnaleziono znaleziska pisanek z X wieku. Nasz kraj nie jest jednorodny pod względem zdobienia jajek, gdyż każdy region wypracował własne niepowtarzalne techniki i wzory zdobienia.

Najprostsze wykonywane jajka były to tzw. malowanki, kraszanki albo byczki, czyli jajka barwione na jeden kolor, bez żadnych wzorów.

Dawniej barwniki służące do ozdabiania jajek były pochodzenia naturalnego, gdyż nie było takiej dostępności chemicznych barwników, jak współcześnie. Gospodynie miały swoje własne sposoby na to jak sprawić, żeby jajko było kolorowe. Do dziś znanym i stosowanym, nawet w dużych miastach, naturalnym barwnikiem są łupiny cebuli, jajka ugotowane w takim wywarze nabierają koloru pomarańczowo – brązowego. Innym barwiącym warzywem są buraki, które nadają jajkom kolor bordowy. Dawniej jajka można było barwić na zielono (pędy zboża), czarno (kora dębowa, olchowa lub łupiny z orzecha włoskiego) czy fioletowo (kwiaty maku).

Kraszonki na Śląsku

Inna technika zdobienia jajek popularna była głównie na Śląsku Opolskim. Tam wybitne kraszonkarki wykonywały jajka techniką wyskrobywania. P

olegała ona na wyskrobaniu wzoru na zabarwionym jajku przy pomocy ostrej szpileczki, noża lub żyletki.

Tradycyjne kraszonki opolskie miały najczęściej wzory kwiatowe. Była to technika bardzo trudna wymagająca wiele cierpliwości i precyzji.

 

Wycinanki zamiast malowanek

Do ozdabiania jajek oprócz farb czy barwników można było też używać wycinanek z kolorowego papieru.

Takie jajka znane były w regionach, gdzie popularna była wycinanka, np. w Łowiczu.

Tam wycinankarki przed Wielkanocą ozdabiały jajka świątecznymi wycinankami w postaci kwiatów czy kogucików.

 

 

Wielkanocne oklejanki

Z kolei na Kurpiach w Puszczy Białej jajka ozdabiano sitowiem i kolorową włóczką. Były to tzw. oklejanki.

Z sitowia zdejmowano zewnętrzną warstwę i wydobywano miękki rdzeń rośliny nazywamy duszą. Ową duszą oklejano jajka używając do tego specjalnego kleju domowej roboty.

Aby jajko było bardziej kolorowe dekorowano je dodatkowo kolorowymi nitkami wełnianymi.

 

 

Najbardziej znane pisanki

Technika szpilkowa polegała na moczeniu szpilki w wosku i nakładaniu go na jajko, natomiast technika lejkowa na włożeniu wosku do lejka, ogrzaniu go nad świeczką, a następnie nałożeniu roztopionego wosku na jajko.

Popularnie mówiło się, że pisze się wzór na jajku, dlatego o takich jajkach mówiło się, że są to pisanki. Wosk szybko zasychał i następnie wkładano go do barwnika.

Po wyjęciu okazywało się, że w miejscu, gdzie był zrobiony woskowy wzór barwnik się nie przyjął. Następnie można było zeskrobać wosk lub stopić go nad świeczką. Taki pisanki mogły być też różnokolorowe. Wtedy należało zaczynać barwienie od  najjaśniejszych do najciemniejszych kolorów i stopniowo nakładać nowe wzory z wosku.

Zdobione jajka miały różne zastosowanie

Mogły służyć na prezent. Zdobieniem jajek zajmowały się głównie kobiety i one to dawały takie jajka w prezencie swoim dzieciom czy chrześniakom. Ponadto jajka dawały młode dziewczyny kawalerom. Wtedy na takich jajkach mogło pojawić się serduszko, imię chłopaka lub jakaś miłosna sentencja np. „Kogo miłuję, temu pisankę podaruje”. Gdy chłopak dostał takie jajko mógł się domyślać, że dziewczyna z pewnością się w nim kocha.

Jajka służyły też do zabawy, szczególnie podczas Świąt Wielkanocnych. Popularna była zabawa w bitki czy na wybitki. Polegała ona na toczeniu jajek do siebie i obserwowaniu, które jajko się stłucze. Posiadacz stłuczonego jajka przegrywał z osobą, której jako pozostało w całości. Inną odmianą tej zabawy było stukanie się czubkami jajek i tu podobnie osoba mająca „silniejsze” jajko wygrywała całą zabawę.

Jajko było ponadto ważnym elementem w koszyczku święconym w Wielką Sobotę. Takie poświęcone jajka nabierały jeszcze większych życiodajnych właściwości. Jajkiem tym dzielono się na początku wielkanocnego śniadania i wierzono, że zjadając takie jajko zapewniany sobie szczęście, zdrowie i pomyślność w nadchodzącym roku. Kawałki jajka dawano też do zjedzenia zwierzętom gospodarskim, aby lepiej się chowały. Ponadto skorupki jajek rzucano na pole w miejscu zasiewu, aby zboże lepiej obrodziło.

Tradycja zdobienia jajek dzisiaj

Robiąc w domu czy szkole pisanki warto pamiętać o tradycji zdobienia jajek i pokazać tradycyjne techniki pisankarskie. Pewnie kraszonki i jajka oklejane sitowiem może być trudno nam wykonać ze względu na brak potrzebnych materiałów, ale już pisanki i jajka oklejane wycinanką można spokojnie próbować zrobić.

Przy oklejankach warto, żeby dzieci same wymyśliły i zaprojektowały własny wzór, który następnie wytną z kolorowego papieru. Im młodsze dzieci tym wzór będzie prostszy.

Pisanki można wykonywać albo roztopionym woskiem (dla dzieci starszych od 8 – 9 lat) albo pastelami oleistymi dla dzieci młodszych. Mają one podobne właściwości jak wosk i tak samo barwnik pozostawi narysowany w ten sposób wzór.

Agata Smagała – asystent muzealny w Dziale Naukowo – Oświatowym Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie 

Przeczytaj także: