Fundamentalne i stałe objawy autyzmu są dokładnie opisane w kategoriach diagnostycznych ICD – 10. Poniżej przedstawiamy trzy obszary deficytów, na które powinniśmy zwrócić szczególną uwagę opiekunów dziecka.
• Zaburzenia relacji społecznych
1. Zaburzenie dzielenia i budowania pola uwagi
Jednym z pierwszych objawów obserwowanych – nawet u małych dzieci – są trudności w budowaniu i dzieleniu pola uwagi. Co to oznacza? Prawidłowo rozwijające się niemowlę rozumie, że jeżeli ktoś na coś patrzy lub coś wskazuje, to jest to dla niego ważne. W efekcie – niemal odruchowo – kieruje swoje spojrzenie w to samo miejsce. Podobnie, jeżeli chce, aby druga osoba spostrzegła coś interesującego dla niego. Wtedy maluch świadomie wskazuje lub patrzy naprzemiennie na obiekt zainteresowania i osobę, której chce go pokazać. W ten sposób sprawdza, czy uwaga drugiej osoby została skierowana na ważny dla niego element. Zaburzenia w zdolności do budowania i dzielenia pola uwagi możemy obserwować już u bardzo małych dzieci – przed pierwszym rokiem życia. Zawsze powinien być to ważny objaw, skłaniający do wizyty u specjalisty.
2. Zaburzenie kontaktu wzrokowego
Innym symptomem, który powinien skłonić nas do uważnej obserwacji, jest fakt, że dziecko rzadko patrzy w oczy. Jest to częsty objaw zaburzeń rozwoju. Ze względu na niefunkcjonalny kontakt wzrokowy, maluch ma trudności z odczytywaniem sygnałów płynących z mimiki, przez co nie jest w stanie zrozumieć naszych intencji.
3. Zaburzenie odpowiedzi emocjonalnej w relacji z drugą osobą
Dzieci ze spektrum autyzmu nie są prawidłowo zainteresowane innymi ludźmi oraz wykonywanymi przez nich czynnościami. Na przykład dziecko rozwijające się właściwie jest w stanie zrozumieć fakt, że mama akurat odpoczywa i jakie ma w związku z tym potrzeby. Natomiast maluch z autyzmem niekoniecznie. Wynika to ze wspomnianego braku rozumienia intencji, potrzeb i zainteresowań drugiej osoby. Z tego samego powodu dziecko ze spektrum autyzmu nie pokaże interesującego obrazka w książeczce i nie przyniesie ulubionej zabawki. Nie wie bowiem, że może mieć to znaczenie dla bliskich – ucieszyć ich, czy zaciekawić. Maluch z zaburzeniami ze spektrum autyzmu może mieć także poważne trudności z zainteresowaniem się tym, co mamy mu do pokazania.
4 Zaburzenia rozwoju komunikacji
Brak rozwoju mowy, jego zatrzymanie lub regres to bardzo częsty sygnał niepokojący rodziców i otoczenie dziecka. Dodatkowo, w przypadku autyzmu, problemy z mową nie są kompensowane prawidłową mimiką, czy gestami. Dziecko z autyzmem może także mówić, lecz ma problemy z prowadzeniem rozmowy, opowiadaniem, koncentracji na rozmówcy i konwersacji.
• Nieprawidłowy rozwój zabawy
Zaburzenia wzorców aktywności
Dziecko, u którego można podejrzewać autyzm, rzadko bawi się z rówieśnikami. Zdecydowanie woli własne towarzystwo i zaprojektowany przez siebie, uporządkowany świat. Maluch ze spektrum autyzmu potrafi także bardzo długo bawić się w ten sam sposób, a próba zmiany zabawy wywołuje jego opór. Dziecko, które ma autyzm najczęściej nie potrafi również bawić się „na niby”, czyli udawać, że karmi lalkę lub wozi samochodem niewidzialny piasek.
• Zaburzenia sensoryczne
Słuch
W przypadku autyzmu ogromną rolę odgrywa nieprawidłowe odbieranie bodźców zewnętrznych. W przypadku słuchu objaw ten może przybrać postać niedowrażliwości słuchowej (dziecko bardzo hałasuje, szuka głośnych dźwięków, opukuje przedmioty, meble, a czasem także swoją głowę). Może też zachowywać się zupełnie odwrotnie – pod wpływem hałasu zasłaniać bądź zatykać uszy, lub krzyczeć. Mówimy wtedy o nadwrażliwości słuchowej. W skrajnych postaciach dziecko zachowuje się autoagresywnie (uderza się w głowę lub w uszy). U dzieci ze spektrum autyzmu można zaobserwować taką reakcję nawet na dźwięki o przeciętnym nasileniu. Niepokój powinna budzić również obojętność na słyszane dźwięki. W tym przypadku dziecko sprawia wrażenie jakby nic nie słyszało. Nie interesuje się z własnej woli dźwiękami i mową innych ludzi.
Wzrok
Podobnie jest ze wzrokiem. Jeśli dziecko często kiwa się lub kołysze na krześle przy jednoczesnym skupieniu wzroku na jednym punkcie (często silnym świetle, słońcu) możemy podejrzewać niedowrażliwość wzrokową. Natomiast nadwrażliwość wzrokowa polega na koncentracji na mikroskopijnych przedmiotach. Dziecko może zbierać kawałeczki papieru, czy okruchy chleba. Dzieci z nadwrażliwością wzrokową często unikają patrzenia na ludzkie twarze. Innym symptomem zaburzeń wzroku są nieadekwatnie rozszerzone lub zwężone źrenice. Dzieci mogą też sprawiać wrażenie jakby patrzyły „w głąb siebie” lub „przez innych”.
Dotyk
Kwestia dotyku wygląda dokładnie tak, jak pozostałych zmysłów. Tutaj również mamy do czynienia z nadwrażliwością (niechęć do dotykania i bycia dotykanym) oraz niedowrażliwością (częstym zapewnianiem sobie doznań dotykowych). Symptomem, który może niepokoić są także sprzeczne zachowania dziecka, które raz pragnie dotyku, a innym razem go unika.
Równowaga
Autyzm czasem generuje trudności z utrzymaniem równowagi (mówimy wtedy o nadwrażliwości przedsionkowej). Dziecko z zaburzeniami rozwoju unika również zabaw polegających na zmianie pozycji ciała. Natomiast niedowrażliwość przejawia się skłonnością do ciągłego ruchu (np. częste huśtanie się i obracanie na krześle).
Wymienione wyżej punkty nie zamykają listy zachowań, które mogą być wczesnymi objawami autyzmu Nie musimy także u dziecka obserwować wszystkich, by jego rozwój budził niepokój i skłaniał do pogłębienia diagnostyki. Pamiętajmy, że nie ma dwóch takich samych osób z autyzmem. Jedno jest jednak pewne – im wcześniej nastąpi właściwa diagnoza, tym szybciej dziecko otrzyma szansę na wykorzystanie całego swojego potencjału w życiu.
Mariola Domaradzka
Konsultacja naukowa i merytoryczna dr n. hum. Joanna Ławicka (Prezes zarządu Fundacji Prodeste)
