Jak zastąpić trzustkę?
W 1921 r. po raz pierwszy wyizolowano z trzustki zwierząt substancje, po wstrzyknięciu które mijały objawy cukrzycy. Hormon ten, zwany insuliną okazał się nieodzowny i niezastąpiony w leczeniu tej choroby. Obok insuliny równorzędne znaczenie ma dieta.
Czy cukrzyca jest chorobą uleczalną?
Cukrzyca u dzieci i młodzieży jest choroba przewlekłą, trwającą przez cale życie. Polega na zaburzeniu przemiany materii. W organizmie chorego brakuje lub występuje niedobór insuliny( hormonu wytwarzanego przez trzustkę). Zachorowania dość często zdarzają się w młodym wieku. 10% przypadków cukrzycy występuje przez 14 rokiem życia, a następnie 10% pomiędzy 14. a 18. Przeciętnie chorują 3 osoby na tysiąc.
Jaka jest rola insuliny?
Insulina przenosi cukier ( glukozę)z surowicy krwi do każdej komórki aby mogły one spełniać określone funkcje. Źródłem glukozy są produkty węglowodanowe, które spożywamy codziennie w każdym posiłku. Węglowodany są rozkładane przez enzymy przewodu pokarmowego do cukrów prostych przede wszystkim do glukozy. Cukier ten jest głównym źródłem energii potrzebnej do podstawowych procesów życiowych oraz aktywności fizycznej i psychicznej. Aby mógł być „spalany” w komórkach potrzebna jest właśnie insulina, która wprowadza przez błony komórkowe cząsteczki cukru do wnętrza komórek. Niedobór insuliny powoduje, że komórki „głodują”, a stężenie glukozy we krwi podwyższa się.
Prawidłowy poziom glukozy we krwi powinien wynosić:
• Przed jedzeniem 80mg%
• Po jedzeniu 120 mg% ( miligramów na 100molilitrów krwi).
Po spożyciu posiłku poziom cukru podwyższa się, a trzustka zaczyna uwalniać hormon ( insulinę), który obniża ilość glukozy do poziomu wyjściowego.
Kto choruje na cukrzycę?
Na cukrzycę może zachorować każdy. Częściej jednak chorują dzieci obciążone dziedzicznie. Oznacza to, że większe prawdopodobieństwo wystąpienia cukrzycy pojawia się u tych dzieci, których rodzice ( jedno lub oboje)są chorzy, bądź odziedziczyli z kolei po swoich przodkach, skłonność do wystąpienia tej choroby, ale sami nie chorują.
Przypuszcza się, że infekcje są przyczyną cukrzycy młodzieńczej ( insulinozależnej) np. wirus Coxsacke. U dzieci ze skłonnością do cukrzycy pewne czynniki, jak stres, choroby zakaźne, mogą przyczyniać się do wystąpienia tej choroby.
Czy na obecnym etapie wiedzy, możemy zapobiegać tej chorobie?
W niewielkim stopniu. Na świecie prowadzi się wiele badań w tym kierunku, aby znaleźć odpowiedź jaka jest przyczyna cukrzycy młodzieńczej, jakie czynniki niszczą komórki trzustki i czy poprzez właściwe żywienie można tej poważnej choroby uniknąć.
Niektórzy naukowcy uważają, że w powstaniu cukrzycy może mieć znaczenie nietolerancja mleka krowiego. W badaniach prowadzonych w szpitalu dziecięcym w Toronto stwierdzono, ze u wszystkich dzieci chorych na cukrzycę występowały przeciwciała na białko mleka krowiego. Inne badania dowiodły, ze u dzieci karmionych zbyt krótko piersią istniej większe ryzyko zachorowania na cukrzycę. I z tego względu warto więc jak najdłużej karmić niemowlęta pokarmem naturalny.
Badacze ze Sztokholmu przypuszczają, że białko (gliadyna) oraz nitrozoaminy występujące w wędzonych mięsach mogą powodować uszkodzenie komórek trzustki wytwarzających insulinę. Pracownicy Centrum nauk Medycznych Uniwersytetu w Kolorado wykazali, że duże spożycie tłuszczu zwierzęcego potraja ryzyko wystąpienia cukrzycy i zmniejsza skuteczność insuliny.
Najnowsze badania potwierdzają fakt, że:
• Cebula, a konkretnie zawarte w niej składniki: dwusiarczek allylu i allicyny mają zdolność obniżania poziomu cukru
• Chrom, występujący obficie w brokułach, zwiększa skuteczność insuliny
• Rośliny strączkowe odgrywają tu także korzystną rolę. Dieta zawierająca rośliny strączkowe pomaga w zmniejszeniu dawek insuliny, a ponadto obniża poziom cholesterolu, co jest bardzo wskazane przy cukrzycy.
Jakie są jej objawy?
Dzieci, które zachorowały na cukrzycę, są najczęściej spokojne, zmęczone, występują u nich częste nawroty infekcji, stany zapalne płuc, dokucza im świąd skóry, pojawiają się zajady, meczy duże pragnienie i wzmożone wydalanie moczu. Na początku choroby dzieci mają duży apetyt, a mimo to chudną przy nie leczonej cukrzycy tracą apetyt z powodu gromadzenia się w organizmie związków niecałkowitego spalania tłuszczów ( tzw. Ciał ketonowych). Rozwój dziecka ulega wówczas zahamowaniu.
W badaniach biochemicznych stwierdza się:
• Podwyższony poziom cukru we krwi ponad 140 mg%, czyli 7,77mmol/l ( 1mmol=18mg%)
• Cukier oraz aceton w moczu. Cukier w moczu pojawia się gdy jego stężenie we krwi przekroczy tzw. „próg nerkowy” tj. 170-180 mg%. Przy niższych stężeniach cukier zatrzymywany jest przez nerki i wraca do krwiobiegu.
Czy można mieć poczucie pełnego zdrowia, będąc chorym na cukrzycę?
Jeszcze w tej chwili nie ma „cudownego” leku na cukrzycę. Choroba ta jest na pewno dużym obciążeniem w życiu, ale należy ją zaakceptować i nauczyć się z nią żyć. Na pewno można mieć poczucie pełnego zdrowia, jeśli będzie się przestrzegać zaleceń lekarza diabetologa. Do najważniejszych należą:
• Systematyczne wstrzykiwanie ustalonych dawek insuliny
• Dieta, w której węglowodany będą wyliczone i skorelowane z przyjmowaną insuliną
• Wysiłek fizyczny obniża stężenie glukozy we krwi, zwiększa siłę działania insuliny.
Jeśli chory zastosuje się do tych wskazówek, będzie mógł utrzymać w równowadze przemiany cukrów w organizmie i cieszyć się dobrym samopoczuciem. Natomiast nieprzestrzeganie powyższych zasad przy cukrzycy może prowadzić do powikłań, nawet zagrażających życiu.
Powikłania cukrzycy
Mogą być ostre- objawiające się w dość krótkim czasie, albo też późne.
Ostre powikłania to:
• Śpiączka cukrzycowa ( hiperglikemiczna- ketonowa)- wystąpi wtedy, gdy cukier we krwi znacznie przekroczy normę, a dziecko nie otrzyma insuliny lub podawane dawki insuliny są zbyt małe. Dochodzi wówczas do rozkładu tłuszczu, który jednak nie spala się całkowicie do dwutlenku węgla i wody, lecz powstają ciała ketonowe i zaczynają się gromadzić w organizmie. Prowadzą one do kwasicy cukrzycowej, a w moczu pojawia się aceton. Pacjent zapada w śpiączkę, traci przytomność. Błędy dietetyczne, silne stresy np. uraz mechaniczny, operacja, ostra infekcja, przyczyniają się do wystąpienia śpiączki. Śpiączka ketonowa nie występuje nagle, zwykle poprzedzają ją pewne objawy: nudności, osłabienie, bóle głowy, brzucha, wymioty. Dziecko odczuwa wzmożone pragnienie, dużo siusia, dochodzi do odwodnienia, oddech jest pogłębiony ( tzw. Goniącego psa), wczuwa się zapach acetonu z ust. W moczu chorego stwierdza się cukier i aceton.
• Śpiączka hipoglikemiczna ( niedocukrzenie)
Zapada na nią chory przy zbyt niskim stężeniu cukru we krwi, tj. poniżej 50mg%. Komórki mózgowe są wówczas nie dożywione ( glukoza jest źródłem energii) toteż dziecko ma uczucie słabości, podwójnego widzenia, jest pobudzone nerwowo, drżą mu ręce, odczuwa kołatanie serca, jego skora jest blada, zalana apotem. Pozostawione w takim stanie bez pomocy dość szybko traci przytomność, mogą też wówczas wystąpić drgawki. Przyczyną niedocukrzenia może być za duża dawka insuliny, niedostatek cukrów w ostatnim posiłku, długie przerwy miedzy posiłkami albo bardzo duży wysiłek fizyczny.
Gdy dziecko ma objawy niedocukrzenia, a jest przytomne należy mu podać pokarm lub napój zawierający węglowodany np. kanapkę lub napój osłodzony. Jeśli jest nieprzytomne trzeba je odwieźć do szpitala. W domu można mu wstrzyknąć domięśniowo glukagon. Jest to hormon produkowany również przez trzustkę, o działaniu antagonistycznym do insuliny, czyli podwyższający poziom cukru we krwi i uruchamiający rezerwy cukru zmagazynowane w wątrobie ( w postaci glikogenu). 1 ml glukagonu podnosi poziom cukru we krwi o 20 mg%. Przed podaniem glukagonu należy oznaczyć poziom cukru we krwi za pomocą testów paskowych.
Stany niedocukrzenia jak i przecukrzenia mogą zagrażać życiu.
Późne powikłania to dolegliwości, które mogą pojawić się po wielu latach choroby, a są spowodowane przez cukrzycę. Należą do nich zmiany w najmniejszych naczyniach krwionośnych, które prowadzą do upośledzenia wzroku, niewydolności nerek. Źle leczona cukrzyca uszkadza nerwy obwodowe, powoduje drętwienie nóg, uczucie zimna stóp, mrowienie. Ważną sprawą jest pielęgnacja stóp, aby nie doprowadzić do otarć, zranień. Rany te bardzo trudno się goją.
Do powikłań prowadzi cukrzyca tzw. Niewyrównana czyli utrzymujące się przez lata wysokie stężenie cukru we krwi.
Cukrzyca jest dobrze kontrolowana wtedy gdy stężenie cukru mieści się w granicach od 60 do 150mg%. Wartości poniżej 60 i powyżej 150mg% są niebezpieczne dla organizmu.
Insulina, ale jaka?
Chociaż zagadnienie to nie jest przedmiotem moich rozważań albowiem rodzaj insuliny, ilość jednostek i sposób jej podawania ustala lekarz diabetolog, nie można tego problemu całkowicie pominąć, ponieważ wiąże się on ściśle z dietą , a konkretnie z ilością węglowodanów w diecie.
Rodzaje insuliny:
• Insulina wołowa – z trzustki bydlęcej
• Insulina wieprzowa – z trzustki wieprzowej
• Insulina humanizowana (HM)
o Półsyntetyczna- tzw. Ludzka, otrzymywana z insuliny wieprzowej, o takim składzie aminokwasów, jaki jest w insulinie produkowanej przez trzustkę ludzką
o Wytworzona biosyntetycznie, przez bakterie lub drożdże
Najczęściej stosowne w Polsce insuliny:
• Insuliny o krótkim działaniu: MaxirapidChOS, Actrapid HM, Humulin R
Ich działanie rozpoczyna się do pół godziny po wstrzyknięciu, trwa do około 6 godzin, a szczyt następuje po 1,5-2,5 godziny po podaniu.
• Insuliny o przedłużonym działaniu: LenteChOS, Humulin N, Monotrad HM, Protaphan HM, Lente MC, Monotard MC.
Początek działania następuje po 1 godzinie od podania, a koniec po 16-24 godzin. Szczyt przypada na okres miedzy 8 a 12 godziną po podaniu.
• Insuliny długodziałające: Humulin U, Ultratard HM, Ultralente MC.
Zaczynają działać po 4 godzinach od wstrzyknięcia, aż do 28 godzin. Szczyt przypada na okres miedzy 8 a 24 godziną po podaniu.
By życie chorych na cukrzycę mogło być mniej uciążliwe na świecie prowadzi się wiele badań nie tylko nad przyczynami choroby, ale i wyprodukowaniem insuliny, która można by podawać doustnie z dobrym skutkiem. Obecnie prowadzi się coraz więcej transplantacji ( przeszczepów) trzustki, nie wszystkie jednak się udają. Zbyt często jeszcze dochodzi do odrzucenia przeszczepu przez organizm.
Najważniejsza jest dieta!
Oczywiście – obok insuliny. Zawartość talerza decyduje w dużym stopniu o prawidłowym rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka ale w przypadku dzieci chorych na cukrzycę także o utrzymywaniu pożądanych wartości cukru ( glukozy) we krwi. Dieta chroni te dzieci przed zakwaszeniem organizmu ciałami ketonowymi oraz przed śpiączką cukrzycową, a także zapobiega powikłaniom, czyli różnym chorobom, które są konsekwencją cukrzycy.
Dieta również dla dzieci z cukrzycą powinna zawierać takie produkty spożywcze i w takich ilościach by pokrywały ich zapotrzebowanie na wszystkie niezbędne składniki odżywcze. Rola diety w przypadku cukrzycy jest także utrzymywanie właściwego poziomu cukru we krwi, oczywiście przy regularnym podawaniu insuliny. Dieta musi być ustalana indywidualnie dla każdego dziecka, biorąc pod uwagę jego wiek, płeć, wzrost, ciężar ciała, aktywność fizyczną, przebieg leczenia cukrzycy.
Przykazania dietetyczne:
• Wyłączenie z diety cukrów prostych zawartych w takich produktach jak cukier buraczany, miód, dżemy wysokosłodzone, syropy, soki słodzone, cukierki, ciastka, czekolada. Cukry z tych produktów wchłaniają się szybko, powodując wzrost ich poziomu we krwi. Produkty te czasami są dozwolone w minimalnych ilościach ( 15-30g na dobę) ale tylko za zgodą lekarza.
• Dużo błonnika
Znacznie wolniej wchłaniają się w przewodzie pokarmowym węglowodany złożona( w postaci skrobi)których źródłem są: pieczywo, owym węglowodany złożona( w postaci skrobi)których źródłem są: pieczywo, kasze, makarony, ziemniaki, suche nasiona roślin strączkowych. Wchłanianie glukozy do krwi opóźnia błonnik pokarmowy mający duże znaczenie w żywieniu chorych na cukrzycę. Dobrym źródłem błonnika nie jest tylko pieczywo razowe, grube kasze ale także warzywa i owoce. Dzieciom straszymy i młodzieży zaleca się około pół kilograma warzyw i owoców, głownie tych z mniejszą ilością węglowodanów, dzieciom młodszym od 250 do 500g. warzywa w tej diecie są nieodzowne nie tylko ze względu na błonnik, ale jako bardzo dobre źródło witamin ( rozpuszczalnych w wodzie) i składników mineralnych. Natomiast podaje się znacznie mniej owoców do 200-300g na dobę, ponieważ zawierają cukry szybko wchłaniające się do krwi.
• Dostosować ilość białka
Ilość białka podawanego dzieciom w wieku rozwojowym wynosi od 1,2 do 2,0 g na dobę na 1 kg masy ciała, tj. 12-15% całodobowego zapotrzebowania energetycznego. Jeżeli nie ma powikłań naczyniowych, zmian w nerkach ilość tę można zwiększyć, jednak nie więcej niż 20%. U dzieci młodszych dopuszcza się spożycie większej ilości białka w stosunku do masy ciała- ponad 2 g na 1kg masy ciała. Przy zagrożeniu niewydolnością nerek(nefropatią) gdy w moczu pojawia się ślad białka i występuje nadciśnienie tętnicze, ilość białka w diecie nie powinna przekraczać 1g na 1kg masy ciała. W połowie zaleca się białko pełnowartościowe pochodzenia zwierzęcego z takich produktów jak drób, ryby, mięso, ser twarogowy, mleko. Produkty te powinny zawierać jak najmniej tłuszczu, mleko należy ograniczyć do 2 szklanek, ponieważ cukier mleczny( laktoza) podwyższa poziom glukozy we krwi w krótkim czasie po spożyciu. Takiego działania nie mają natomiast fermentowane, nie słodzone przetwory z mleka jak jogurt naturalny czy kefir.
• Ostrożnie z tłuszczami
Tłuszcze nie powinny przekraczać 30% dobowego zapotrzebowania energetycznego, ponieważ ich nadmiar sprzyja rozwojowi miażdżycy i otyłości. Co najmniej w połowie powinny to być tłuszcze roślinne czyli oleje: sojowy, słonecznikowy, kukurydziany, oliwka, rzepakowy- bezerukowy. Młodzieży można polecić również tzw. Miękkie margaryny z wymienionych olejów. Dzieciom małym zamiast margaryny należy jednak podawać masło, jako niezbędne źródło witaminy A. produktu tego nie można całkowicie wyeliminować z żywienia młodzieży. Warto przyzwyczajać dzieci do spożywania ryb morskich. Tłuszcze ryb morskich ( makrela, śledzie) bogate w wielonasycone kwasy tłuszczowe, chronią przed chorobami układu krążenia( miażdżyca, zatory).
Prawie polowa spożywanego tłuszczu znajduje się w postaci ukrytej w produktach białkowych np. w serach żółtych może być aż 20 -30 g tłuszczu, a w jajach ponad 10g. Niektóre z tych produktów są bogate w cholesterol: jaja, pełne mleko, śmietana, masło, podroby. Jak wiemy cukrzyca jest choroba dożywotnią, na jej podłożu łatwiej dochodzi do rozwoju miażdżycy, stąd należy zachować umiar w spożywaniu dań bogatych w ten miażdżycorodny składnik.
Dzienne spożycie cholesterolu nie powinno przekroczyć 300mg,a tylko 1 żółtko zawiera 350mg tego składnika.
W cukrzycy młodzieńczej (insulinozależnej) wskazane jest spożywanie 6 posiłków. Ważny jest posiłek przed snem, ponieważ chroni on dziecko przed niedocukrzeniem w godzinach nocnych. Dzieci chore powinny spożywać posiłki o stałych porach, dostosowanych do podawanych iniekcji insuliny i godzin spędzanych w szkole.
• Posiłki w kolejnych dniach np. śniadanie, obiad, kolacja powinny zawierać zbliżoną ilość energii i węglowodanów- przyczynia się to do stabilności przebiegu cukrzycy.
• Do słodzenia obecnie najczęściej są stosowane słodziki: Diaspam, Peptis, Sucram, składające się z aminokwasów: kwasu asparaginowego i fenyloalaniny. Zaleca się bezcukrowe soki i napoje „light”, w których cukier zastąpiony został aspartamem.
• Do gotowania i pieczenia można używać słodzik o nazwie Acesulfam-K
• Najlepsze sposoby przyrządzania potraw to: gotowanie na parze, duszenie bez uprzedniego obsmażanie, pieczenie w folii, na rożnie, ruszcie
• Przy sporządzaniu potraw nieodzowna jest waga, ale łatwiej posługiwać się miarami gospodarczymi.
Żywienie chorych na cukrzycę jest trudne, sprawia wile problemów samemu choremu jaki i opiekującej się nim rodzinie.
W planowaniu żywienia bardzo pomocne okazały się wymienniki węglowodanowe (WW) opracowane przez prof. L.B.Travisa z USA i dr hab.W.Bartnikową z Gliwic. 1 WW jest to taka ilośc produktu, która zawiera około 10g węglowodanów przyswajalnych.
W planowanej diecie najważniejsze są węglowodany, a więc ilość WW, które muszą być rozłożone na poszczególne posiłki i skorelowane z podawaną insuliną.
Zapotrzebowanie na energię i pozostałe składniki ustala się zależnie od wieku, płci, ciężaru ciała dziecka.
Aneta Strelau
Mama Adasia i Wojtusia, dyplomowany dietetyk