Wielkanoc – jak powstała tradycja?
Święta Wielkanocne to najstarsza uroczystość chrześcijańska upamiętniająca zmartwychwstanie Chrystusa, obchodzona w Polsce już od X wieku. Równocześnie obfitują one w tradycje i zwyczaje ludowe, z których część jest wciąż żywa.
Data obchodzenia Wielkanocy była w starożytności przedmiotem sporu, bowiem z początku świętowano ją w dzień Paschy (wg kalendarza żydowskiego, 14. dnia miesiąca nissan). W IV wieku ustalono, że Wielkanoc przypada w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca, dlatego właśnie jej data jest zmienna (od 21 III do 25 IV).
Wielkanoc w Polsce
Niedziela Palmowa
Obchody Wielkanocy rozpoczyna się już tydzień przed Wielką Niedzielą święceniem wielkanocnej palmy w Niedzielę Palmową, zwaną kiedyś wierzbną lub kwietną. Dawniej robiono palmy samodzielnie – z wierzbowych gałązek, bukszpanu, suszonych ziół, piórek i kwiatów. Takiej poświęconej palmie przypisywano magiczne właściwości, dlatego zanoszono ją do domów, by zapewniała rodzinie szczęście. Miały też one dodatkową moc – umieszczone za obrazem lub nad drzwiami miały chronić przed burzą oraz ogniem. Oderwane z palemek bazie mieszano z ziarnem przed siewem, by zapewnić urodzaj. Z kolei połykanie bazi miało zabezpieczyć przez bólami gardła i przeziębieniami.
Święcenie pokarmów
Zwyczaj święcenia pokarmów w Wielką Sobotę uchował się po dziś. W koszyczku powinny się znaleźć: baranek jako symbol zmartwychwstałego Jezusa, jajka – symbol rodzącego się życia, chleb – symbol ciała Chrystusa, dobrobytu i pomyślności, chrzan – symbol męki Pańskiej, sól oznaczająca dostatek i gościnność, babka – symbol umiejętności i doskonałości oraz mięso zapewniające zdrowie i płodność.
Ważne jest, by wszelkie prace domowe – sprzątanie i gotowanie potraw wielkanocnych zostały zakończone przed poświęceniem koszyczka.
Pisanki
Każdy region naszego kraju ma swój charakterystyczny sposób ozdabiania jaj. Zwyczaj malowania jajek na Wielkanoc wywodzi się ze starosłowiańskich wierzeń, gdzie jajko miało bardzo ważne znaczenie. Wszystkie kolorowe jajka zwiemy teraz pisankami, ale są wśród nich m.in: kraszanki czyli jajka gotowane w barwnym wywarze z naturalnych składników, takich jak łupiny cebuli, kora dębu, łupiny włoskiego orzecha, sok z buraka; nalepianki – jaja zdobione kolorowymi wycinankami z papieru oraz oklejanki – wydmuszki oklejone rdzeniem sitowia i kolorową włóczką, co tworzy piękne ornamenty.
Dawniej to jajka na Wielkanoc zdobiły wyłącznie kobiety, a mężczyznom nie wolno było nawet wchodzić do pokoju, gdzie je malowano! Kiedyś barwiono je tylko na kolor czerwony, bo według legendy Maria Magdalena po zmartwychwstaniu Chrystusa spostrzegła, że wszystkie zakupione przez nią jajka zabarwiły się na czerwono.
Niedziela Wielkanocna
Poświęcone pokarmy spożywamy podczas świątecznego, wielkanocnego śniadania. Dzielenie się poświęconym jajkiem przed nim jest wyrazem przyjaźni.
Śmigus-dyngus
Polewanie wodą w Poniedziałek Wielkanocny nawiązuje do dawnych praktyk pogańskich, które łączono z symbolicznym budzeniem się przyrody do życia. Dawniej wierzono, że im mocniej została oblana panna, tym ma ona większe szanse na rychłe zamążpójście. Wówczas, oprócz polewania wodą, obowiązywało uderzanie się wierzbowymi gałązkami (śmigus). Aby uniknąć śmigusa, można było wykupić się pisankami, słodyczami lub pieniędzmi – i to właśnie jest dyngus.
Ludowe zwyczaje i tradycje wielkanocne
Wielkanocny zwyczaj „wieszania Judasza” ma swoje korzenie w pogańskim topieniu Marzanny, zachował się jeszcze na Podkarpaciu. Wieszanie Judasza ma w symboliczny sposób wymierzać sprawiedliwość zdrajcy – Judaszowi. Robiono ze słomy kukłę i odziewano ją w obdarte ubrania. Początkowo kukłę wieszano na wieży kościoła, a później na drzewie lub słupie. Strącano ją, włóczono po wsi, okładano kijami, a na końcu podpalano i wrzucano do stawu lub rzeki.
Pogrzeb żuru i śledzia to ludowa tradycja wielkanocna wywodząca się z regionu Kujaw oraz Pomorza, która przed laty stanowiła sposób rozliczenia się okresem Wielkiego Postu. W tym czasie jedzono potrawy z ryb oraz żur, zatem kiedy tylko post dobiegał końca „mszczono się” – garnki z żurem głęboko zakopywano lub wylewano ich zawartość przed domem.
Rozprawiano się też ze śledziami – wśród żartobliwych przyśpiewek wynoszono z domu i zawieszano na drzewie wyciętego z drewna lub tektury.
Pucheroki to zwyczaj wielkanocny, który do dnia dzisiejszego obchodzony jest w Krakowie i w jego okolicach w czasie Niedzieli Palmowej. Nazwa ta wywodzi się od łacińskiego słówka „puer”, czyli „chłopiec. Zwyczaj pucheroków zobaczymy już tylko w niektórych miejscach: w Bibicach, Zielonkach, Tomaszowicach i Trojanowicach. Spotkać tam można barwnie ubranych chłopców: mają stożkowate czapki z bibuły, kożuchy i ubrudzone smołą twarze. Śpiewają i wygłaszają wiersze oparte na dawnych pieśniach.
Kujawy mają ciekawe wielkanocne tradycje. Jedną z nich jest rozbijanie w Wielki Czwartek glinianych garnków z żurem o drzwi domów, w których mieszkały panny na wydaniu. A gdy któraś cieszy się szczególnym powodzeniem, sama może zostać oblana zupą. Zaś w Niedzielę Wielkanocną kujawscy kawalerowie oddają się natomiast nieco innej aktywności, znanej powszechnie jako „przywołówki”. Wdrapują się na drzewo lub dach stodoły i stamtąd wykrzykują imiona kolejnych przedstawicielek płci pięknej, każdej poświęcając dodatkowo rubaszny, sklecony specjalnie na tę okazję wierszyk.
Gdy nadchodzi zmierzch w wielkanocną niedzielę, w niewielkiej wiosce Dobra koło Limanowej, na ulicach pojawiają się dziady śmigustne. Maszkary, przyodziane w słomiane wdzianka i maski ze skóry z wyciętymi otworami na oczy i usta, pohukują, pojękują i wydają nieartykułowane dźwięki, chodząc od domu do domu. Szukają panien, które oblewają wodą lub porywają i wrzucają do rzeki. To ludowa tradycja kultywowana na terenie południowej Małopolski, gdzie mężczyźni w tradycyjnych strojach przywołują historię wioski Dobra.
W niektórych miejscowościach w Polsce wciąż organizowany jest Emaus – odpust. Nazwa „Emaus” pochodzi od biblijnej wsi, do której dążył zmartwychwstały Jezus. Najbardziej znany jest Emaus w Krakowie, odbywający się w Poniedziałek Wielkanocny.
W niektórych podkrakowskich wsiach zachował się też zwyczaj Siudej Baby, związany ze słowiańskimi obrzędami wypędzania zimy. Siuda Baba jest cała czarna, bo przez cały rok pilnowała ognia w świątyni. Dziś to najczęściej przebrany za kobietę mężczyzna z umorusaną twarzą i koralami z ziemniaka na szyi. Poczernienie twarzy przez Siudą Babę to dobra wróżba, zwiastująca pomyślny rok.
Śmiergust to zwyczaj, który przypomina Lany Poniedziałek. Kawalerowie polewają wodą panny na wydaniu, a przy tym przebierają się w pstrokate stroje, ubierają kapelusze zdobione kolorową bibułą i własnoręcznie wykonane maski, by nikt ich nie rozpoznał. Przy dźwiękach muzyki, chodząc od domu do domu lub łapiąc napotkane dziewczęta, polewają je wodą lub wrzucają do wanny.
Kurek dyngusowy to kolejny ludowy zwyczaj. Kawalerowie wozili na wózku przystrojonego koguta i tak obchodzili domy w całej wsi. Na początku wykorzystywano do tego żywego koguta, a z czasem jego miejsce zastąpił sztuczny ptak, wykonany z gliny lub upieczony z ciasta i obklejony pierzem. Młodzi chłopcy śpiewali, zbierali datki, polewali panny wodą.
A zaraz po świętach dla Krakowian nadchodzi czas zabaw podczas tradycyjnego odpustu zwanego Rękawką. Nazwa pochodzi od kopca Kraka, który ponoć wzniesiono ziemią noszoną w rękach. Po stoku tego kopca toczono jajka, a co możniejsi również jabłka, pierniki, szewskie placki, które trafiały prosto do rąk biedniejszej ludności i dzieci.
Zwyczaje wielkanocne na świecie
Słowacja
Do dziś zachowało się tu wiele zwyczajów ludowych. Niedziela Palmowa na Słowacji zwana jest niedzielą kwiatową. Święci się wtedy bazie, które później przyczepia się np. przy wejściu do domu. Mają chronić przed nieszczęściami. W Poniedziałek Wielkanocny nie tylko oblewa się wodą, ale też wymyślono inną formę uprzykrzania życia śibaćiek, czyli bicie rózgami dla zdrowia.
Czechy
Najbardziej lubiany jest tutaj wielkanocny poniedziałek. W tym dniu grupki chłopców odwiedzają domy panien na wydaniu. Kiedy te obleją ich wodą, smagają je pomlazkami czyli młodymi wierzbowymi gałęziami splecionymi w warkocze. Obite dziewczyny wyrzucają ich z domów i wrzucają do strumyków lub wanien z wodą. Innym zwyczajem Czechów jest szmigrus. Przypomina on nieco nasze bożonarodzeniowe kolędowanie, ponieważ polega na spacerze z koszyczkiem po domach sąsiadów i zbieraniem łakoci w zamian za śpiew i życzenia.
Węgry
Wielkanoc na Węgrzech nie jest obchodzona hucznie ze względu na ateistyczne poglądy sporej części Węgrów. Na wsiach jednak można zauważyć ciekawe zwyczaje ludowe, np. niespotykanym w Polsce wielkanocnym zwyczajem jest kakaslövés – strzelanie do koguta.
Niemcy
W niedzielę wielkanocną rodzice chowają pomalowane jaja, zajączki z czekolady oraz inne słodycze, a dzieci szukają ich w mieszkaniu lub ogrodzie.
Wielka Brytania
Wielkanocne zwyczaje w Anglii miały swój początek długo przed nastaniem chrześcijaństwa, nawet nazwa świąt obchodzonych w anglosaskiej tradycji zawdzięcza swoją nazwę bogini wiosny Eostre. Symbolem świąt na wyspach jest zając. To pozostałość po tradycji polowania na zające, którą rozpoczynano właśnie w czasie Wielkanocy.
Włochy
Włosi najczęściej Wielkanoc spędzają poza domem, na wyjazdach z rodziną. Włoskie tradycje przyjmują różną formę w zależności od regionu kraju. Efektownym obrzędem jest wielkosobotnia „scoppio del carro” – „eksplozja wozu”, organizowana co roku we Florencji. Podpalenie rydwanu wypełnionego kolorowymi fajerwerkami symbolizuje wskrzeszenie nowego życia i zwiastuje pomyślność na cały rok. Włosi dużą wagę przykładają również do tradycyjnych potraw. Na świątecznym stole nie może zabraknąć jagnięciny oraz colomba – migdałowej babki z bakaliami i czekoladą w kształcie gołębia.
Hiszpania
Hiszpania największy nacisk kładzie się na obchody Wielkiego Piątku i wspomnienie śmierci Chrystusa. Dlatego, składając komuś życzenia świąteczne, możemy spotkać się ze sporym zdziwieniem, ponieważ Hiszpanie nie mają tego w zwyczaju.
Wielkanocną tradycją są procesje i misteria pasyjne. Największą popularnością cieszą się procesje organizowane przez bractwa religijne z Sewilii. Całości została nadana mroczna oprawa, wszyscy uczestnicy ubrani w szaty pokutnicze zwane sanbenito snują się ulicami miasta w ciszy i skupieniu. Z kolei na północy Hiszpanii dla obchodów Wielkiego Tygodnia charakterystyczny jest dźwięk bębnów, które zwiastują nadejście świąt.
Portugalia
W Portugalii święta wielkanocne celebruje się na wiele różnych sposobów. W Sao Brás de Alportel w Wielkanoc mężczyźni maszerują, niosąc tzw. kwietne pochodnie – długie kije, na których znajdują się kolorowe kwiaty i rośliny. W miejscowości Constância od Wielkiego Piątku do niedzieli wielkanocnej w dół Tagu spuszczane są wcześniej błogosławione łodzie na pamiątkę dawnej świetności miast..
Skandynawia
Podczas okresu Wielkanocy domy w Skandynawii przybiera się żółtymi kwiatami, gałązkami brzozy lub wierzby. Do dekoracji nie może też zbraknąć kolorowych pisanek i żółtych kurczaczków. W Danii podczas okresu Wielkanocy jest zwyczaj wysyłania listów – listy są anonimowe, jak na wzór walentynek, a do listu dołączony jest przebiśnieg. Jeżeli odbiorca zgadnie od kogo jest ten list, dostaje w nagrodę jajka wielkanocne. W Finlandii jest zwyczaj chowania jajek oraz łakoci w ogrodzie i dzieci w Niedzielę Wielkanocną szukają smakołyków, zaś w Szwecji spotkamy wielkanocne wiedźmy – dzieci chodzą przebrane za czarownice od domu do domu w poszukiwaniu łakoci. Tradycja ta jest pozostałością po wierzeniach w organizowane na wyspie Blåkulla zloty czarownic, które werbowały swoje adeptki i nakazywały im niepostrzeżenie myszkować po ludzkich posiadłościach.
Stany Zjednoczone
Święta w USA ograniczają się do jednego dnia. W niedzielę wielkanocną organizowane są konkursy na najciekawszy Easter Bonnet, czyli wielkanocny kapelusz. W Stanach z okazji świąt zajączek przynosi dzieciom prezenty – najczęściej słodycze, owoce oraz drobne upominki.
Argentyna
W dzień Wielkiej Nocy cała rodzina zbiera się na wspólny posiłek, podczas którego najczęściej podawane jest pieczone jagnię. Lubiana i chętnie kultywowana jest tradycja szukania w domu ukrytego dużego czekoladowego jajka, lub mniejszych jajeczek z zabawkami dla dzieci (świąteczne jajka to „huevo de Pascua”). Inną tradycją jest wypiekanie specjalnego chleba, przybranego słodyczami, kawałkami czekolady i kandyzowanymi owocami.
Brazylia
Wielkanoc w Brazylii przypada na porę jesienną. Jedną z najpiękniejszych i najciekawszą tradycją jest dekorowanie ulic na niedzielną procesję kolorowymi „dywanami”- to gigantyczne obrazy i ornamenty tworzone wprost na ulicach z fragmentów drewnianych, kwiatów i innych roślin czy nasion.
Peru
W Peru chrześcijanie swój żal za grzechy i Wielkotygodniowe umartwienie pokazują w bardzo „artystyczny” sposób. Na ulicach rozpościerają się kwiatowe dywany, czy raczej ogromne obrazy, nawiązujące do tematyki pasyjnej. Wczesnym rankiem w Wielkanoc można także usłyszeć na ulicach miast gwarne grupy, które niosą figurę – lalkę symbolizująca Judasza. Symbolicznie postać tę pali się lub wiesza za granicami miasta.
Japonia
W Japonii istnieje coś, co można nazwać „japońską Wielkanocą” – to kolorowe święto dzieci, obchodzone w religii shinto. W podobnym okresie roku obchodzi się też święto Kwitnącej Wiśni. To właśnie Kwitnąca Wiśnia jest dla Japończyków powodem do chwili refleksji nad przemijaniem i odradzaniem się nowego życia.
Meksyk
Wielkanoc w Meksyku to niebywałe widowisko. Niedziela Zmartwychwstania to huczne święto obchodzone do późnej nocy. Towarzyszą mu pokazy tańca i sztucznych ogni, szalone zabawy, zabawy w wesołym miasteczku oraz jedzenie tradycyjnych potraw z ulicznych budek.
Australia
Święta na tym kontynencie to mieszanka angielsko-irlandzkich obyczajów. Bardzo popularne jest spożywanie wspólnego wielkanocnego śniadania w gronie ubogich. Spotkania organizowane są w kościołach, wspólnie z duchownymi. W poniedziałkowy poranek dzieci zbierają jajka w ogrodach.
Liban
Liban wiąże z naszymi zwyczajami tradycja malowania pisanek. Dużą wagę przywiązuje się tam jednak przede wszystkim do obrządków kościelnych. Wedle obyczaju, każdy z Libańczyków aby właściwie przygotować się do Świąt Wielkanocnych, musi otrzymać błogosławieństwo w siedmiu kościołach. Ważne jest też, aby udając się na mszę założyć nowe ubrania i buty.
Ciekawostki
Francuski omlet
We francuskim mieście Haux na cześć Napoleona robi się ogromny omlet. Do jego produkcji używa się ponad 4,5 tys. jaj. Tradycja pochodzi z początku XIX wieku, kiedy to Napoleon zatrzymywał się w Haux, żeby skosztować omlet.
Latające garnki
Na greckiej wyspie Korfu ludzie rano w Wielką Sobotę rzucają z okien naczyniami. Wyrzucają stare garnki, patelnie, ponieważ uważają, że do Wielkanocy należy pozbyć się wszystkich starych rzeczy.
Bitwa na jajka
W Bułgarii organizuje się bitwę na jajka. Mówi się, że ten czyje jajko nie stłucze się, tylko pozostanie w całości, będzie miał szczęście przez najbliższy rok.
Czeskie biczowanie
Czesi w poniedziałek wielkanocny małym batem, wykonanym z gałązki wierzby udekorowanej kokardami, dają klapsa kobietom. Według przesądu, zabawa ta dodaje pannom urody, zdrowia i zwiększa płodność.
Latawce na Bermudach
W Wielki Piątek na Bermudach miejscowi puszczają zrobione własnoręcznie latawce. Tradycję tę zapoczątkował pewien brytyjski nauczyciel, który próbował wyjaśnić tamtejszym dzieciom na czym polega wniebowstąpienie Chrystusa.
Zawody w Białym Domu
Najsłynniejsze polowanie na jajka (Easter Egg Roll) odbywa się co roku w Białym Domu w Wielkanocny Poniedziałek, kiedy to para prezydencka zaprasza do zabawy amerykańskie rodziny. Tradycja sięga 1878 roku, kiedy pierwszy raz na trawniku Białego Domu zorganizowano zawody w toczeniu pisanek. Innym zwyczajem jest również tworzenie symbolizujących odrodzenie i nowy początek kapeluszy, tzw. Easter Bonnet.
Wielkanoc to szczególny czas, na który warto przygotować coś wyjątkowego, zatem my mamy dla Was mnóstwo inspiracji!
Pomysły na dekoracje i ozdoby:
Przepisy z jajem… i nie tylko
Zobaczcie też:
20 zabaw wielkanocnych, które polubi każde dziecko
Scenariusz zabaw dla dzieci Wyspa Wielkanocna
Piosenki i wierszyki na Wielkanoc
Kolorowanki wielkanocne
Maski: zajączek i kurczaczek
Miejsca na Wielkanoc nad morzem i w górach