Na czym polega celakia?
Bardzo często spotykamy się z określeniem – zespół złego wchłaniania. Co to znaczy? Zespół złego wchłaniania występuje wtedy, gdy dochodzi do zniszczenia kosmków jelitowych przez szkodliwą substancję wprowadzoną do organizmu. Jelito od wewnątrz nie jest gładkie, na swojej powierzchni ma dużo pofałdowań większych i małych, a na każdej fałdce wyrasta niezliczona ilość wypustek, zwanych kosmkami, które są pokryte mikrokosmkami. Dzięki tak skomplikowanej budowie wewnętrznej ściany jelita treść pokarmowa nie przesuwa się za szybko. W jelicie cienkim, w obrębie kosmków, zachodzi ważny proces – przenikanie składników pokarmowych z pożywienia do naczyń krwionośnych. Substancje pokarmowe roznoszone są przez krew do innych narządów. Służą one jako budulec, dostarczają energii, dzięki nim dziecko rośnie i rozwija się. Gdy jakaś szkodliwa substancja zniszczy komórki jelitowe, kosmki stają się coraz krótsze, dochodzi nawet do ich zanikania, a powierzchnia jelita staje się gładka i w efekcie mniej substancji odżywczych przenika do krwi. W organizmie dziecka brakuje wówczas składników potrzebnych do jego wzrostu i rozwoju.
Co to jest gluten?
Jest to białko roślinne znajdujące się w ziarnach zbóż: pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa. W celiakii występuje wrodzona nietolerancja glutenu, który wówczas działa na kosmki jelitowe uszkadzając je.
Przyczyną nietolerancji glutenu jest prawdopodobnie brak pewnej substancji wydzielanej przez ściany komórek
(eneterocytów), otaczających kosmki. Substancja ta zwana enzymem jest odpowiedzialna właśnie za trawienie i wchłanianie białek zbóż.
Gdy dojdzie do zaniku kosmków i spłaszczenia śluzówki jelita może również wystąpić nietolerancja cukru mlecznego (laktozy), a więc mleka, a niekiedy także cukru buraczanego (sacharozy).
Rozpoznawanie celakii u dzieci
W pierwszych miesiącach życia dziecka nie jesteśmy w stanie stwierdzić wrodzonej nietolerancji glutenu. Choroba ujawnia się dopiero po wprowadzeniu do pożywienia produktów zbożowych: mąki pszennej, sucharków, biszkoptów czy kaszki manny. Po kilku tygodniach podawania pokarmów z glutenem zauważamy, że dziecko chudnie, ma luźne, cuchnące stolce (3-4 razy na dobę) traci apetyt, jego brzuch powiększa się w obwodzie (jest rozdęty – dziecko przyjmuje kształty kobiety ciężarnej) staje się apatyczne, płaczliwe, rozdrażnione, trudno nawiązać z nim kontakt. Z powodu niedoboru białka jego wzrost zahamowany, mogą pojawiać się obrzęki. Wówczas jedynym ratunkiem jest zastosowanie dziecku diety bezglutenowej, czyli pożywienia, z którego wyłączone zostaną produkty zbożowe z glutenem. Przy dużym uszkodzeniu kosmków należy z diety wyłączyć na pewien okres również mleko i cukier.
Kiedy można oczekiwać poprawy?
Czas oczekiwania na poprawę zależy od zaawansowania choroby, czyli zniszczenia kosmków jelitowych. Jeżeli w miarę szybko zareagujemy na objawy chorobowe dziecka, wprowadzając leczenie dietetyczne, okres regeneracji śluzówki jelit jest krótki, trwa do miesiąca. Czasem jednak odbudowa kosmków musi trwać do 3 miesięcy i dłużej.
Jak długo należy stosować dietę bezglutenową?
Jeśli dziecko zostanie zdiagnozowane i nie ma wątpliwości, ze cierpi na celiakię, posiłki bezglutenowe powinno spożywać właściwie przez całe życie. Chociaż zdarzają się przypadki, ze w okresie dojrzewania może dojść do samowyleczenia, wtedy, oczywiście, dieta taka nie musi być dłużej stosowana.
W typowej chorobie trzewnej nieprzestrzeganie diety wieku dojrzałym może prowadzić do niedoborów składników pokarmowych np. żelaza, wapnia, miedzi, a w konsekwencji do anemii, krzywicy, próchnicy zębów, osteoporozy.
Często występuje tzw. wtórny zespół złego wchłaniania, kiedy to niewłaściwe wchłanianie składników pokarmowych spowodowane jest nie przez gluten, a przez antybiotyki, różne leki, choroby wirusowe, bakteryjne, pasożyty. Gdy nastąpi uszkodzenie śluzówki jelit tymi czynnikami, gluten okazuje się też szkodliwy. Dlatego, niezależnie od przyczyny złego wchłaniania wskazana jest dieta bezglutenowa. Jednak w przypadku wtórnego zespołu złego wchłaniania po zakończeniu leczenia i wykluczeniu typowej celiakii, dziecko otrzymuje normalne pożywienie zwierające produkty zobożowe.
Dieta bezglutenowa w pierwszym roku życia
Zalecenia dotyczące żywienia w pierwszym roku życia ostatnio się bardzo zmieniły. Dzisiaj matkom proponuje się:
• Dłuższe karmienie piersią do 10 miesiąca życia, a nawet dłużej
• Stosowanie mleka modyfikowanego, upodobnionego w swoim składzie do pokarmu matki
• Wprowadzanie produktów zbożowych bezglutenowych np. kleiku ryżowego, mąki, kaszki kukurydzianej od 5 miesiąca życia, a produkty z glutenem dopiero od 10 miesiąca życia.
Jeśli matka przestrzega powyższych zaleceń żywieniowych, opracowanych przez Instytut Matki i Dziecka, to objawy choroby u niemowlęcia obciążonego genetycznie celiakią wystąpią znacznie później i będą miały łagodniejszy przebieg. Jeżeli już w pierwszym roku życia dziecka ujawni się choroba trzewna, należy stosować dietę odpowiednią dla danego wieku z wyłączeniem produktów zawierających gluten, mąkę pszenną i kaszę mannę, zastępując je mąką i kaszką kukurydzianą oraz klejem ryżowym.
W okresie zaostrzenia choroby, kiedy pojawią się przewlekłe biegunki, z diety należy wyeliminować nie tylko gluten, ale także na kilka tygodni, mleko (biało mleko, cukier mleczny) i jego przetwory (twaróg, śmietankę) a czasem i cukier. Mleko zastępuje się wówczas preparatami mlekozastępczymi jak: Nutramigen, Pregestimil, ProSobee, Sopromin, Humana SL, dostępnymi w aptekach i sklepach z odżywkami dla dzieci. O doborze mieszanki i okresie jej stosowania decyduje lekarz. Na mieszankach można przyrządzić różne potrawy takie jak: lane kluski z mąki kukurydzianej lub skrobi pszennej, kisiele z żółtkiem lub owocami z mąką ziemniaczaną itd.
Warzywa i owoce należy podawać w postaci soków, przecierów, papek, w takich ilościach jak dla dzieci zdrowych. Papki jarzynowe, zupy można zagęszczać mąką kukurydzianą, ziemniaczaną, sojową, ryzową, skrobia pszenna – mąką niskobiałkową.
Przy nietolerancji mleka źródłem białka oprócz mieszanek mlekozastępczych będzie w ograniczonych ilościach mięso z kurczaka, indyka, królika, cielęciny czy wołowiny. W trzecim i czwartym kwartale życia dziecka można wprowadzać do diety biszkopty bezglutenowe. Przy nietolerancji cukru stosuje się glukozę, miód.
Dieta bezglutenowa stosowna powyżej pierwszego roku życia
Zasadą tej diety jak wspominałam wyeliminowanie produktów zbożowych zawierających gluten. Pokarmy powinny być łatwo strawne, bogate w pełnowartościowe białko z ograniczeniem tłuszczu- przede wszystkim zwierzęcego, bez ostrych przypraw.
W okresie zaostrzenia choroby wprowadza się większe rygory dietetyczne. Poza produktami zawierającymi gluten należy wyłączyć z diety potrawy tłuste, smażone, konserwy, warzywa i owoce wzdymające takie jak: fasola, groch , kapusta, gruszki. Jeżeli dziecko nie toleruje mleka, produkt ten oraz jego przetwory musimy wykluczyć z żywienia na określony czas. Aby uzupełnić niedobory białka, zwiększamy ilość mięsa: drobiu, cielęciny, wołowiny, ryb.
Po regeneracji kosmków jelitowych przechodzi się do diety spełniającej zasady racjonalnego żywienia ale nadal bezglutenowej. Rozszerza się asortyment produktów bezglutenowych. Dzieciom powyżej 2 lat stopniowo wprowadza się nasiona roślin strączkowych, otręby sojowe, kukurydziane, kasze gryczaną. Pamiętajmy, ze produkty zbożowe, bezglutenowe są ubogie w witaminy z grupy B, składniki mineralne, błonnik pokarmowy. Aby zlikwidować te niedobory należy podawać więcej warzyw i owoców w postaci soków, przecierów i drobno startych surówek. Dobrym źródłem witamin z grupy B poza ziarnami zbóż są orzechy, ziarna słonecznika, nasiona roślin strączkowych, groszek zielony, mięso, podroby, drożdże.
Z powodu malej ilości błonnika w diecie bezglutenowej mogą u dziecka wystąpić zaparcia, natomiast w okresie zaostrzenia choroby biegunki. Zaparciom można zapobiec, dodając do potraw płatki sojowe, kukurydziane, surówki, suszone owoce, orzechy. Dobre efekty daje woda przegotowana, letnia, z miodem i cytryną, wypita na czczo albo tez woda, w której były moczone suszone śliwki, a także sok z owoców lub warzyw.
Jadłospis dzienny powinien składać się z 5 posiłków, regularnie podawanych w niewielkich porcjach. Dzieci chore na celiakię z reguły nie mają apetytu, dlatego bardzo dużo znaczenia ma urozmaicenie potraw, estetyka przyrządzania i podawania posiłków.
Najlepiej gotować potrawy w wodzie, na parze, w szybkowarach, w naczyniach bez wody, dusić bez tłuszczu, piec w garnkach glinianych, folii. Ograniczyć należy potrawy smażone, pieczone w dużej ilości tłuszczu ,a w okresie nasilenia choroby wyłączyć je z diety.
Sięgnij po gotowe produkty bezglutenowe
Nie musimy ciągle wypiekać specjalnych bezglutenowych ciast, chlebów czy wyrabiać dietetycznych makaronów. Aby ułatwić sobie życie, możemy te produkty po prostu zakupić. Na naszym rynku jest szeroki asortyment gotowych produktów bezglutenowych: pieczywo, ciasta, makarony, kaszki, słodycze, różne mieszanki mąk, z których możemy przygotować w domu atrakcyjne potrawy.
Wszystkie surowce i produkty bezglutenowe powinny być oznaczone międzynarodowym symbolem „Przekreślony Klos”. Według Światowej Organizacji Zdrowia, powinny one zawierać nie więcej niż 1 mg glutenu w 100g produktu. Produkty te najczęściej można kupić w sklepach ze zdrową żywnością, niektóre firmy prowadzą sprzedaż wysyłkową artykułów dietetycznych, realizując zamówienia indywidualne.
Aneta Strelau
Mama Adasia i Wojtusia, dyplomowany dietetyk